De Wageningse aquatisch ecoloog prof. dr. Marten Scheffer doet onderzoek naar kantelpunten (Critical Transitions). Hij ontving daarvoor de Spinozapremie 2009 van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). De theorie van kantelpunten blijkt niet alleen te gelden voor watersystemen (Scheffers primaire vakgebied), maar ook voor sociale, mentale, economische en klimaatsystemen. Ineens slaat iets om: ineens wordt het meertje groen, ineens klapt de economie in, ineens ziet de manager het niet meer zitten.
Ineens wordt het meertje groen
Een systeem dat in een stabiele toestand verkeert kan door bepaalde oorzaken gaan kantelen naar een nieuwe stabiele toestand. Een voorbeeld is een kano die bij een te zware last omkiepert. Systemen met kantelpunten hebben de volgende kenmerken:
- Er zijn twee (?) stabiele toestanden die elkaar door middel van een kanteling afwisselen. De oorspronkelijke stabiele toestand kan gedurende geruime tijd vrijwel onzichtbaar worden ondergraven.
- Door de geleidelijke ontwikkeling wordt de veerkracht van het systeem steeds geringer; het systeem kan steeds minder hebben, wordt steeds fragieler.
- Wanneer een systeem in de buurt van een kantelpunt komt, ontstaan er kleine variaties in de normale fluctaties: veranderingen die gewoonlijk optreden gaan langer of korter duren. Het systeem ‘weet’ niet meer welke kant het op moet.
- Uiteindelijk is een kleine verstoring voldoende om de omslag naar een nieuwe stabiele toestand te bewerkstelligen. Die ‘fatale’ verstoring kan ten onrechte als de oorzaak van het kantelen worden gezien, terwijl de langdurige geleidelijke invloed van externe factoren de eigenlijke oorzaak is.
- Systemen met kantelpunten vertonen ook de zogenaamde hysteresis: het is moeilijk om weer in de oorspronkelijke toestand terug te komen. Teruggaan naar de toestand van vlak voor het kantelen is onvoldoende.
Een microkrediet is een voorbeeld van een geforceerde positieve kanteling: een gezin wordt daardoor bijvoorbeeld uit de armoedeval geduwd. Kent iemand voorbeelden van kantelpunten in organisaties?
- Marten Scheffer, Critical Transitions in Nature and Society, 2009, Princeton University Press.